تفسير و تاويل آيات متشابه و تفصيل آيات مجمل و تبيين آيات مبهم تنها در صلاحيت‏خبرگان قرآن يعنى معصومان عليهم السلام است . برخى از آيات و روايات مؤيد اختصاص فهم اين آيات به آن بزرگواران است . ساير مردم از طريق تعليم ايشان قادر به فهم اين آيات‏اند و چنانچه با اتكا به انديشه خود بخواهند، به فهم اين آيات نايل شوند، مصداق حديث «من فسر القرآن برايه فليتبوا مقعده من النار» خواهند بود . تفسير اين آيات به كمك خود قرآن تنها در بعضى از موارد ممكن است .
كليد واژه‏ها: تفسير، آيات متشابه، آيات محكم، آيات مجمل، آيات مؤول، آيات مبهم .

برخى از مفسران قرآن را در دلالت‏بر مقاصدش مستقل مى‏شمارند و تفسير آن را متكى به بيان هيچكس حتى معصومان عليهم السلام نمى‏دانند، اما علماى اماميه بر اين عقيده‏اند كه فهم قطعى پاره‏اى از آيات قرآن - كه از آنها به متشابهات، مجملات و مبهمات تعبير مى‏شود - بدون بيان معصومان عليهم السلام ميسور نيست [1].
در اين مقاله سعى مى‏شود نظريه اخير اثبات و نظريه نخست ابطال گردد . پيش از طرح ادله اثباتى و دفع شبهات، تعريف برخى از مصطلحات ضرورى مى‏نمايد .

در تعريف محكم و متشابه اقوال بسيارى ياد شده است و برخى آنها را به بيست قول رسانده‏اند [2].
لكن نظر برگزيده نگارنده به اين شرح است كه محكم يا آيه‏اى است كه در دلالت‏بر مقصود صراحت دارد ; مثل: والله بكل شى‏ء عليم (1) [بقره / 282] كه از آن به «نص‏» تعبير مى‏شود يا آيه‏اى است كه بر معناى مراد ظهور دارد ; مانند: اقيموا الصلاة (2) [بقره / 43] كه در وجوب نماز ظهور دارد و آن را «ظاهر» مى‏نامند .
اما متشابه آيه‏اى است كه بر مقصود صراحت و ظهور ندارد ; نظير: والمطلقات يتربص با نفسهن ثلثة قروء (3) [بقره / 229] كه «قرء» لفظى دوپهلوست و داراى دو معناى حيض و طهر است و در هيچ يك از اين دو معنا صراحت‏يا ظهور ندارد ; همچنين آيه‏اى كه برخلاف مقصود ظهور داشته باشد ; مانند: الرحمن على‏العرش استوى (4) [طه / 5] كه ظاهر آن بر جسمانيت‏خداوند دلالت دارد . تمام آياتى كه در آنها از حقايق غيبى سخن رفته و درك حقيقت آنها فراتر عقول افراد عادى است، مثل عرش، كرسى، لوح، وحى و اوصاف بهشت و دوزخ جزو قسم اخيرند . خداى تعالى در اين آيات آن حقايق را با نوعى تشبيه و تمثيل بيان فرموده است [3].

تفسير از «فسر» اشتقاق يافته و به معناى توضيح كلامى است كه در آن نوعى خفا باشد [4]. بنابراين نص و ظاهر نيازى به تفسير ندارند، چون در معناى آندو خفايى نيست ; اما جز آنها نيازمند تفسيرند [5].
اما تاويل بيان حقايقى است كه وراى مدلول لفظى آيات است و از آنها به «بطون قرآن‏» تعبير مى‏شود .

مجمل در مقابل مفصل است ; بر اين اساس آيات مجمل آياتى‏اند كه در آنها معارف و احكام كلى آمده است . تفصيل جزئيات و توضيح خصوصيات چنين آياتى جز از طريق بيان پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم و وارثان علم آن حضرت فهميده نمى‏شود . مبهم نيز در برابر مبين است ; به اين ترتيب مبهمات قرآن آنهايى‏اند كه در افاده معنا گنگند ; مثل حروف مقطعه كه در اوايل برخى از سوره‏ها قرار دارند . اين قسم نيز بدون بيان خبرگان قرآن قابل فهم نيست .

به نظر نگارنده تفسير آيات متشابه، مجمل و مبهم و نيز تاويل قرآن را جز معصومان عليهم السلام كه راسخان در دانش تفسير قرآن‏اند، نتوانند به درستى بيان كنند . اين ديدگاه را آيات و روايات فراوانى تاييد مى‏كند كه اينك به بيان برخى از آنها پرداخته مى‏شود .

آيات و روايات چندى اختصاص فهم بخشى از قرآن را به معصومان عليهم السلام تاييد مى‏كنند .

آياتى كه حاكى از خصوصى بودن فهم بخشى از قرآن است‏به شرح ذيل است:
الف . و ما يعلم تاويله الا الله و الراسخون فى‏العلم [آل عمران / 7] ; تاويل آنها را جز خدا و استواران در دانش [قرآن] نمى‏دانند .
در اين آيه پس از آنكه آيات قرآن به دو قسم محكم و متشابه تقسيم شده، تاويل و تفسير آن را مخصوص خدا و راسخان در علم اعلام مى‏دارد كه به استناد روايات فراوان معصومان عليهم السلام‏اند [6].
ب . و انزلنا اليك الذكر لتبين للناس ما نزل اليهم [نحل / 44] ; قرآن را به تو نازل كرديم تا آنچه را بر آنان نازل شده، روشن كنى .
در اين آيه نيز تبيين و تفسير قرآن ويژه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله وسلم دانسته شده است . بدين ترتيب كسانى نيز كه وارث علم آن حضرت‏اند، يعنى ساير معصومان تفسير قرآن را مى‏دانند .
ج . بل هو آيات بينات فى صدور الذين اوتوا العلم [عنكبوت / 49] ; بلكه آنها آياتى روشن در سينه‏هاى كسانى است كه به آنان دانش [قرآن] داده شده است .
در اين آيه نيز جايگاه فهم آيات قرآن سينه مبارك صاحبان علم الهى خوانده شده است كه به شهادت روايات همان معصومان عليهم السلام هستند [7].
د . هو الذى بعث فى الاميين رسولا منهم يتلوا عليهم آياته و يزكيهم و يعلمهم الكتاب و الحكمه [جمعه‏2] ; خدا كسى است كه در ميان درس نخوانده‏ها رسولى را از خودشان فرستاد تا آيات او را برآنان بخواند و پاكشان سازد و كتاب و حكمت‏به آنان بياموزاند .
در اين آيه نيز علم به كتاب خدا خاص پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله وسلم خوانده شده است و همانطور كه آمد، ساير معصومان عليهم السلام كه دانش آن حضرت را به ارث برده‏اند، عالم به كتاب خدايند .

روايات فراوانى درباره انحصار فهم بخشى از قرآن به معصومان عليهم السلام نقل شده [8] كه اينك به برخى از آنها بسنده مى‏شود .
الف . در تفسير والراسخون فى العلم [آل عمران / 7] روايات بسيارى را آورده‏اند كه مراد از راسخان در علم معصومان عليهم السلام هستند كه ذيلا برخى از آنها مى‏آيد .
امام باقر عليه السلام فرمود: رسولخدا صلى الله عليه و آله وسلم افضل راسخان در علم است . خداى عزوجل همه تنزيل و تاويلى راكه بر او نازل شده، به او آموخت و هيچ تنزيل و تاويلى بر او نازل نشد كه تاويلش را نداند . پس از آن حضرت اوصيايش همه آن را مى‏دانند [9].
على عليه السلام فرمود: كجايند آنانكه به دروغ پنداشتند كه علاوه بر ما راسخ در علم‏اند [10].
نيز فرمود: مردم درخصوص متشابهات هلاك شدند ; چون به معناى آنها آگاه نشدند و به حقيقت آنها پى نبردند ; لذا از پيش خود با انديشه خويش آنها را تاويل كردند و بدين وسيله خود را از پرسش از اوصياء بى‏نياز دانستند [11].
همانطور كه ملاحظه شد، در اين روايات تاويل قرآن ويژه معصومان عليهم السلام خوانده شده و هر كه جز ايشان ادعا كند كه عالم به تاويل قرآن است، دروغگو به شمار آمده است .
ب . امام باقر عليه السلام به قتادة‏بن دعامه بصرى كه قرآن را برپايه انديشه خود تفسير مى‏كرد، فرمود: و يحك انما يعرف القرآن من خوطب به [12] ; واى بر تو قرآن را فقط مخاطب آن يعنى رسولخدا صلى الله عليه و آله وسلم مى‏فهمد .
نيز امام صادق عليه السلام به ابوحنيفه فرمود: و ما اراك ان تعرف من كتابه حرفا [13] ; بر تو نمى‏بينم كه بتوانى هيچ حرفى از كتاب خدا را بفهمى .
پنهان نماند، چنانكه پيش از اين بيان شد، اين دو روايت و نظائر آن ناظر به آيات محكم نمى‏تواند باشد ; چون آنها براى مردم قابل فهم‏اند ; همانطور كه آية الله بروجردى در اين زمينه فرموده است: «اين جمله و نظاير آن مربوط به غير ظواهر قرآن است‏» [14].
ج) در روايات، تفسير قرآن بدون اتكاء به بيان معصومان عليهم السلام تفسير به راى و منهى شمرده شده است . امام رضا عليه السلام به على بن جهم فرمود: ولا تنال كتاب الله برايك فان الله يقول: و ما يعلم تاويله الا الله و الراسخون فى العلم [15] ; با انديشه خود نخواهى توانست‏به فهم كتاب خدا دست‏يابى ; چون خداوند مى‏فرمايد: تاويل آن را جز خدا و راسخان در علم نمى‏فهمند .

بر اين ديدگاه كه فهم آيات متشابه، مجمل و مبهم قرآن و نيز درك بطون قرآن ويژه معصومان عليهم السلام است، چند شبهه‏اى را وارد كرده‏اند كه در اينجا به طرح و نقد آنها پرداخته مى‏شود .

گويند: در آياتى از قرآن به تدبر در قرآن دعوت شده است ; نظير: افلا يتدبرون القرآن ام على قلوب اقفالها [محمد / 24] ; پس آيا در قرآن تدبر نمى‏كنند؟ يا [مگر] بر دلهايشان قفلهايى نهاده شده است . بنابراين عقل توانايى تفسير و تاويل آيات قرآن را دارد و با تدبر مى‏توان به فهم آيات قرآن دست‏يافت ; لذا فهم قرآن به معصومان عليهم السلام اختصاص ندارد . هر صاحب تدبرى مى‏تواند آن را بفهمد .
پاسخ اين شبهه آن است كه اين روش تنها درخصوص بديهيات عقلى اعم از نظرى و عملى است و جز آنها نظير جزئيات قيامت و عبادات و معاملات با اين روش قابل فهم نيست .

ممكن است كسى بگويد: حصر تاويل و تفسير به معصوم عليه السلام با رواياتى كه بيانگر عرضه اخبار به قرآن براى تشخيص صحت و سقم آنهاست [16]، سازگار نيست . جواب اين شبهه آن است كه بخشى از قرآن كريم نص و ظاهر است و نيازى به تفسير ندارد ; اما تفصيل مجملات و كشف مبهمات و خوض در متشابهات و بيان تاويلات جز به رهبرى معصوم عليه السلام نشايد و هر كسى در هر مقام علمى كه باشد، چنانچه بخواهد بدون رهبرى معصوم عليه السلام در اين امور اظهار نظر قطعى كند، عمل او تفسير به راى و افترا بر خدا تلقى مى‏شود و مصداق حديث‏شريف من فسر القرآن برايه فليتبوا مقعده من النار (5) [17] ; به شمار مى‏آيد .

بعضى پنداشته‏اند: در همه موارد به كمك خود قرآن مى‏توان قرآن را تفسير كرد و بر اين مدعا به جمله القرآن يفسر بعضه بعضا (6) تمسك جسته‏اند .
در رد اين پندار بايد گفت كه اولا اين جمله به عنوان روايت صادر از معصوم عليه السلام در هيچ يك از جوامع روايى ملاحظه نشده است . تنها حسن‏بن على طبرى در كتاب كامل‏بهايى آن را به صورت خبرى مرسل آورده است [18] ; بنابراين اعتبارى بر آن نيست .
ثانيا مفاد آن حصر تفسير به اين روش نيست . اگر چه اين روش فى‏الجمله مورد قبول است و عقل و نقل صحت آن را در بعضى از موارد گواهى مى‏نمايد ; ولى اين روش كافى براى تمام موارد نيست .
در ضمن مدلول احاديث‏يصدق بعضه بعضا (7) و يشهد بعضه على بعض (8) [19 هماهنگى آيات و عدم تناقض و ا ختلاف در ميان آنهاست و ربطى به تفسير آيات با آيات ندارد .
ثالثا اين ادعا با اخبارى كه بر نيازمندى به معصوم عليه السلام در تفسير قرآن دلالت دارد، معارض است .

بعضى با استناد به آياتى از قرآن گويند كه قرآن نور و هادى و تبيان همه چيز هست ; حال چرا براى مقاصد خود چنين نباشد؟ قرآن براى رفع ابهام از خود كمبودى ندارد تا به ديگران حاجت مراجعه باشد .
پاسخ اين استدلال اين است كه قرآن با تعليم و رهبرى معصوم عليه السلام واجد اين اوصاف است ; نه بدون آن . براى مثال بدون هدايت معصوم عليه السلام چگونه مى‏توان از آيه «والمطلقات يتربصن بانفسهن ثلثة قروء» [بقره / 229] رفع تشابه كرد و معناى «قرء» را كه از اضداد است، معين ساخت؟ يا چگونه مى‏توان راز حروف مقطعه و جزئيات و خصوصيات عبادات و معاملات بيان كرد؟

بنابر آنچه آمد، متشابهات، مجملات، مبهمات و بطون قرآن نيازمند تفسير و تاويل است و آن تنها در صلاحيت معصومان عليهم السلام است . اين معنا را برخى از آيات قرآن و روايات معصومان عليهم السلام تاييد مى‏كند ; بر اين اساس نه عقل بدون راهنمايى معصوم عليه السلام قادر به درك صحيح آنهاست و نه آنها در همه موارد با ارجاع به آيات محكم تفسير مى‏پذيرند . رواياتى كه قرآن را معيار صحت و سقم اخبار معرفى كرده‏اند، ناظر به آيات محكم است .

---

1) وخدا بر هر چيز داناست .
2) نماز را به پا داريد .
3) زنان طلاق گرفته تا سه بار پاك شدن از شوهر كردن خوددارى كنند .
4) خداى مهربان بر عرش محيط است .
5) هر كه قرآن را بر پايه انديشه خود تفسير كند، جايگاهش از آتش پر خواهد شد .
6) آيات قرآن همديگر را تفسير مى‏كند .
7) [آيات قرآن] همديگر را تصديق مى‏كنند .
8) [آيات قرآن] بر [راستى] يكديگر گواهى مى‏دهند .

1 . طبرسى، فضل بن حسن ; مجمع‏البيان فى تفسير القرآن، چ 2، بيروت، دارالمعرفة، 1408 ق، ج 1، ص 13 .
2 . طباطبايى، محمدحسين ; الميزان فى تفسير القرآن، چ 1، قم، منشورات جماعة المدرسين فى الحوزة العلميه، بى‏تا، ج 4، ص 19 و همو ; قرآن در اسلام، بى‏چا، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1361 ش ، ص 44 .
3 . ر . ك: طباطبايى، پيشين و بروجردى، حسين (آية‏الله)، نهاية الاصول چ 1، قم، نشر تفكر، 1415 ق، ص 481 .
4 . ر . ك: راغب اصفهانى ; مفردات الفاظ القرآن، ذيل فسر .
5 . ر . ك: انصارى، مرتضى (شيخ)، فرائدالاصول، بى‏چا، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، بى‏تا، ج 1، ص‏64 و خراسانى، محمدكاظم (محقق)، بى‏چا، تهران، كتابفروشى اسلاميه، بى‏تا، ج 2، ص 62 .
6 . ر . ك: طبرسى، فضل‏بن حسن ; پيشين، ص 410 و مجلسى، محمدباقر ; بحارالانوار، چ 2، بيروت، مؤسسة الوفا، 1403 ق، ج 89، باب 84 .
7 . حويزى، عبد على‏بن جمعه، تفسير نور الثقلين، چ 4، قم، مؤسسه اسماعيليان، 1370 ش، ذيل آيه .
8 . مجلسى، محمد باقر ; بحارالانوار، چ 2، بيروت، مؤسسة الوفا، 1403 ق، ج 89، باب 84 و حر عاملى، محمدبن حسن ; وسايل‏الشيعه، چ 5، بيروت، داراحياء التراث العربى، 1403 ق، ج 18، باب‏13 .
9 . حويزى، پيشين، ذيل آيه 7 سوره آل عمران .
10 . همان .
11 . همان .
12 . مجلسى، پيشين، ج 24، ص 237 .
13 . همان 2 / 292 .
14 . بروجردى (آية‏الله)، پيشين .
15 . حويزى، پيشين .
16 . ر . ك: مجلسى، پيشين 2 / 165 .
17 . عوالى اللئالى، ج‏4، ص 104 .
18 . حسن‏بن على طبرى، كامل بهايى، ج 2، ص 49 .
19 . همان و نهج‏البلاغه، خ 133